El Vardır El Üstüne: Meyer’in Ayar Gerektirmeyen Ezânî Saati

Şinasi ACAR

Ezânî Saat

Ezânî saat, güneşin battığı ânı, yeni günün başlangıcı kabul eder. Güneşin battığı anda saat tam 12’dir ve aynı anda sıfırdan yeni gün başlar. Bir sonraki güneş batışına değin geçen süre iki tane 12 saate ayrılır; yani gün, iki kez 12 saatlik çevrim yaptıktan sonra ertesi gün günbatımında sona erer. Güneşin batış ânının ya da gurup vaktinin esas alınması “yerel” bir durum ortaya çıkarır; çünkü güneşin batış ânı, aynı boylam (meridyen dairesi) üzerinde olmayan her yerde farklıdır. Öte yandan gün süresi, yıl boyunca mevsimden mevsime uzayıp kısalır; güneşin batışı belli bir yer için dahî günden güne değişir. Ve bu durum, doğal olarak saatin her gün ayar edilmesi zorunluluğunu doğurur. Bu saate “gurûbî saat” veya “alaturka saat” (Türk usûlü saat) de denir.

Bu saat tanımında günün başlangıcı değişmekte, ancak gün boyunca 1 saatlik süre aynı kalmaktadır. Yılda iki kez (21 Mart ve 21 Eylül’de) gece ve gündüz süreleri birbirine eşit ve 12 saattir. Gündüzler yaz aylarında uzamakta, kış aylarında kısalmaktadır. Günler mevsime göre uzayıp kısaldığı için alaturka günün, bugün kullanmakta olduğumuz (alafranga) saatle belli bir saat başlangıcı yoktur. Ancak belli bir yerde, yılın her günü için, alaturka saati alafranga saate çevirme çizelgeleri düzenlenebilir. İstanbul için hazırlanmış böyle bir çizelge, metin içinde verilmektedir.

Zevâlî Saat

Günümüzde kullanılan saat, ortalama güneş gününün 24’te biridir. 1 saat 60 dakika ve 1 dakika 60 saniyedir. Yani, saat sistemi birimlerinde (Babilliler gibi) 60’lık sayı sistemi kullanıyoruz. Yeni günün başlangıcı, ezanî saatte güneşin battığı an olduğu halde, günümüz saat sisteminde gece yarısıdır. Bu saate “vasatî (ortalama) saat” veya “alafranga saat” (Avrupa usûlü saat) de denir. Bu sistemde gün 24 saat sürer ve biri gece yarısından öğleye, öteki öğleden gece yarısına kadar olan iki takım 12 saat vardır. Bu takımlardan birincisine “öğleden önce”, ikincisine “öğleden sonra” denir. Arapça “zeval” sözcüğü “yok olma, ortadan kalkma” anlamındadır. Öğleden önce (AM - ante meridiem) saatleriyle öğleden sonra (PM - post meridiem) saatlerini ayıran “öğle”ye, güneşin gölgesinin neredeyse ortadan kalkmasından kinâye olarak eskiden “zeval vakti” denirdi. “Zevâlî saat” deyimi buradan gelmektedir.

Gökküresindeki belirli bir noktayla kutuplardan geçen büyük daire, bu noktanın “saat dairesi”dir. Çünkü bu daireyle, doğrultusu sabit meridyen dairesi arasındaki açı, yerin ekseni etrafında dönmesi nedeniyle zamanla değişmektedir. Meridyenle ekvator dairesi sabit iki noktada kesiştikleri için, bu noktalardan biri saat açılarının başlangıcı alınır. Batıya doğru (yani gökküresinin görünen günlük hareketi yönünde) sıfır dereceden 360 dereceye değin, sıfır saatle 24 saat arası ölçülür. Buna göre her 15 derecelik yay, 1 zaman saatine karşılık gelir. Örneğin, bir kentte saat 12 ise, bu kentin 15 derece batısındaki bir yerde saat 11 ve 30 derece batısındaki bir yerde saat 10’dur.

Uluslararası ticaret ve taşımacılığın hızla büyümesi, dünya üzerinde standart bir saat sisteminin kurulması zorunluluğunu doğurmuştur. 1884 yılında, İngiltere’deki Greenwich Rasathanesi’nin üstünden geçen meridyen çizgisi “başmeridyen” olarak kabul edilmiş; Greenwich’ten başlamak üzere dünya 15 derece arayla 24 saat dilimine (boylam kuşağına) ayrılmış ve belirli bir coğrafî bölgeyi içine alacak biçimde yapılan kimi ayarlamalarla (bu meridyene göre) ülke saatleri saptanmıştır. Bu nedenle alafranga saate “uluslararası saat” de denir. Örneğin Türkiye’de uluslararası saat, Greenwich’e göre iki saat ileridir.

Osmanlı Devleti’nde alafranga saat, 1912 yılı Mayıs ayından başlayarak orduda, devlet dairelerinde ve resmî işlerde kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, toplumun her kesiminde kullanma zorunluluğu, Cumhuriyet’in ilânından sonra 26.12.1925 tarihli yasayla getirilmiş ve bu tarihten itibaren alaturka saat tarihe karışmıştır. Eskilerin anlattığına göre, bu değişim pek de kolay olmamış; yeni saatlerin ibreleri, eskiden gece olan saatleri aydınlık, gündüz olan saatleri karanlık göstermekle, insanlarda sanki başka bir dünyanın vakitlerini gösteriyor izlenimi yaratmıştır. Özellikle “akşamın onikisi”, en çok özlemle anımsanan saat olarak eksikliğini uzun süre hissettirmiştir..

Muvakkithaneler

Ezanî saat kullanımı, saatin her gün ayar edilmesi zorunluluğunu doğurmaktaydı. Geçmişte radyo, televizyon gibi kitle iletişim araçlarının bulunmaması, halkın önünden geçerken saatini ayar edebileceği veya saati yoksa vaktini öğrenebileceği birtakım yerlerin bulunması gereksinmesini ortaya çıkarmış ve bu amaçla, kent nüfusunun yoğun olduğu yerlerde muvakkithaneler açılmıştır. Muvakkithane, içinde vakti doğru olarak belirlemekle görevli bir veya birkaç memurun çalıştığı ve onların kullandıkları çeşitli araçların ve saatlerin bulunduğu yerin adıdır. Genellikle tek katlı ve tek odalı bir yapı olarak merkezî camilerin girişine inşa edilmişlerdir. Burada çalışan, zaman tayini yapan ve bu konuda eğitimli olan uzman kişilere “muvakkit” (vakti belirleyen) denir. Muvakkitler, kullandıkları araçları da çoklukla kendileri imal eden, saatlerin ayarını yapan ve namaz vakitlerini belirleyerek müezzine bildiren kişilerdir. Muvakkit ve muvakkithaneler, Osmanlı Devleti’nin sonuna dek varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ne hazindir ki İstanbul halkına 500 yıla yakın hizmet vermiş 150’yi aşkın muvakkithaneden, bir teki bile müze olarak muhafaza edilmemiştir. Buna ne denli üzülsek yeridir.

Mekanik saatlerin iyice dakik hale getirildikleri 18. yüzyıldan başlayarak Avrupa saatçiliğinin en büyük müşterisi Osmanlılar olmuştur. Müslümanların ibadet zamanlarını tayin için saat taşıması, konak ve evlerinde saat bulundurması doğal bir gereksinmeydi. En acele işi olanlar bile, muvakkithanelerin önünden geçerken, penceresi önünde durarak saatlerini çıkarırlar, dikkatle bakarlar ve sayacağı zamanın hayırlı olmasına dua ederek muvakkithane saatine göre ayarlarlardı.

Kuşkusuz o dönemlerde, saatlere ilgi duyan pek çok kişi, her gün ayar edilmeye gereksinme duymayan bir alaturka saate sahip olmayı aklından geçirmiştir. Herhalde buna kafa yoranlar da olmuştur. Ama saray saatçisi Johann Meyer’in, bu düşünceyi kuvveden fiile çıkardığı, yani böyle bir saati imal ederek padişaha sunduğu, Dolmabahçe Sarayı Arşivi’nde bulunan bir belgeden anlaşılmaktadır.

Johann Meyer’in Ayar Gerektirmeyen Alaturka Saati

Dolmabahçe Sarayı Arşivi’nde MS.HHA-E.II/1501 numarada (1) kayıtlı bulunan belge, “Almanyalı Sâ’atçi Meyer” tarafından Sultan 2. Abdülhamid’e (1876-1909) sunulan tarihsiz bir takrirdir ve bu önergesinde Johann Meyer, “nice fedakârlık ve meşakkatle vücûda getirüp ezânî saat nâmıyle yâdettiği sâ’atin …… bir örneğini resim ve ta’rifnâmesiyle …… nâçizâne arz ü takdîme cesaret eylediği”nden söz etmektedir. Ekinde, imal edilen saatin önden ve arkadan görünüşleri ile nasıl çalıştırılacağına ilişkin kısa bir açıklama notu verilmiştir. Resmi verilen saat, bir cep saatidir. Açıklama metnini, üslûbuna dokunmadan, yalnızca anlaşılması zor kimi sözcükler yerine yenilerini yerleştirerek veriyoruz:
“Avrupa’daki saat fabrikatörleri zamanı alaturka olarak göstermek için kendi kendine ayar edilir bir saat imalinin olanaksız olduğunu beyan etmişler iken, bendeniz sekiz sene bu husus hakkında düşünüp uğraştıktan sonra, haddim olmayarak sorunu çözüp her gün güneşin batışına bağlı olarak kendi kendine ayar edilir bir saat imaline muvaffak oldum. Kendi icadım olan işbu saatin başlıca bölümleri, yüksek makamınıza incelenmek üzere ilişikte arz ve takdim kılınan resimlerde gösterilmiştir. Şöyle ki:

Şekil 1’de gösterilen saat minesinin (kadranının) üst tarafında iki küçük daire bulunup bunlardan sol tarafta bulunan daire ayları ve diğeri günleri gösterir. Saatin kenarında tertip edilmiş olan A küçük tetiği, adı geçen küçük dairelerin iğnelerini hareket ettirerek günlere göre saati ayar etmeye hizmet eyler. Bu halde saat birkaç gün işlemiyerek bırakılmış ise, kurulduğu gün, ayı ve ayın gününü dahî ayar etmek şarttır. Diğer B tetiği ise, büyük mine üzerinde saat ve dakikaları ayar ve göstermek üzere kullanılır.

Şekil 2’de gösterilen S çarkı, senede bir kere devredip şu hareket işbu çark üzerinde tertip edilmiş olan ve rakkasın helezonî yayına benzer bulunan M sürmesi üzerine tesir icrâ eden taksim çarkına sirayet eder. Gerektiğinde kullanılmak üzere tertip edilmiş ikinci L sürmesi dahî, M sürmesinin çekilmesiyle saatin alafranga olarak işlemesine hizmet eder. Adı geçen M sürmesi esas konumunda bulunduğu sırada taksim çarkını helezonî yaya temas ettirmekte olduğundan, ayları ve günleri gösteren çarkların tesir icra etmesiyle her gün işbu çarkın durumunda meydana getirilen değişiklik, maşanın salınımlarını çabuklaştırmaya veya yavaşlatmaya ve dolayısıyle saatin hareketini ayar etmeye hizmet eylediğinden, her gün güneşin batışı saat onikiye tesadüf eder”.

Ne yazık ki günümüzde, Dolmabahçe Sarayı demirbaşları arasında böyle bir cep saati mevcut değildir.

Saatin, Türk bilim tarihi açısından önem taşıdığı kuşkusuzdur. J. Meyer’in açıklama notunu ve ekindeki iki çizimi inceleyen Prof. Atilla Bir dostumuz, saatin çalışma sistemine ilişkin aşağıdaki yorumu yapmıştır:

“Şekil 1’de saatin ön görünümü verilmektedir. Saatin sol kenarındaki A tetiği, saati ay ve günlere göre ayar etmeye yarar. Bu işlem, büyük bir olasılıkla A tetiği ilkin bir kademe çekilerek içinde bulunulan ay ve sonra ikinci kademe çekilerek içinde bulunulan gün ayarlanarak gerçekleştirilmektedir. Bulunulan ay, saat kadranının sol tarafında 1-12 ve bulunulan gün, sağ tarafında 1-31 rakamlarından okunabilir. Saat birkaç gün işlemeden bırakılmış ise, kurulduğu gün bu işlemi yapmak gerekir. Bu takdirde, 30 gün çeken aylar ve şubat ayı dışında, ayrıca bir ayar yapmak gerekmez. Saatin sağ tarafındaki B tetiği, kadran üzerindeki saat ve dakikaları ayarlamada kullanılır.

Şekil 2’de saatin arka yüzü, kapağı açık bir şekilde görülüyor. Yukarıda A tetiği ile yapılan (kaba) ay ve (ince) gün ayarları, üzerinde aylar (JAN-DEC) yazılı bulunan S çarkına aktarılır. Eksantrik bir kam mili biçimindeki bu çark, yazı içeriğinde verilen J. Tolayan’ın çizelgesinde belirtilen zaman farklarıyla orantılı olarak, çarkın kenarında kayan M çubuğuyla saatin helezonî yay ayarını ya da saniye ayarını değiştirir. Böylece kış aylarında saat biraz daha yavaş, yaz aylarında ise biraz daha hızlı çalışır. Diğer bir deyişle saat maşasının salınımlarını değiştirir.

Eğer saatin alafranga olarak çalışması isteniyorsa, mahfazanın solundaki L sürmesi itilerek M çubuğunun işlevi iptal edilir.”

Bilindiği üzere, teorik olarak 21 Aralık’ta en kısa gün (dolayısıyle en uzun gece) yaşanır ve bu günden başlayarak gündüzler her gün genelde bir, bazen iki dakika uzamaya başlar. J. Tolayan’ın çizelgesinde, örneğin ocak ayı başından sonuna toplam uzama 31 dakikadır (2). S çarkının rakete etkisiyle, ocak ayı içinde saatin her gün bir dakika geç kalarak, ay boyunca toplam 31 dakika geri kalması sağlanmaktadır.

J. Meyer’in ayar gerektirmeyen ezanî saati, özel olarak imal edilmiş bir saat değil, normal bir saat üzerinde yapılan tadilatla gerçekleştirilmiş bir saattir. Bilindiği gibi, her saatin arkasında, bir tarafında A (ileri), bir tarafında R (geri) harfleri bulunan küçük bir ibre bulunur. Saat geri kalıyorsa ibre birazcık A’ya doğru, ileri gidiyorsa azıcık R’ye doğru itilerek deneme-yanılma yöntemiyle saatin tam doğru gitmesi sağlanır. İşte J. Meyer’in saat üzerinde yaptığı ana tadilat, ona, bu ibreye tesir ederek kış aylarında geri kalmasını, yaz aylarında ise ileri gitmesini sağlayan bir “kam” (3) (resimdeki S çarkı) eklemiş olmasıdır. Resimde görüldüğü gibi, S çarkı profilinin merkeze olan mesafesi ocak-haziran arasında kısa, Temmuz-Aralık arasında uzundur. Bunun sonucu, 21 Aralık’la 21 Haziran arasında raket R’ye doğru itilmekte ve saatin bu dönemde her gün genelde bir, bazen iki dakika geri kalması (21 Haziran’la 21 Aralık arasında ise A’ya doğru itilerek her gün genelde bir, bazen iki dakika ileri gitmesi) sağlanmaktadır.

J. Meyer’in tasarlayıp uyguladığı bu tadil mekanizmasının doğru sonuç vermesi, kuşkusuz saatin orjinalinin hiç şaşmamasına, yani tam doğru gitmesine bağlıdır. Yıl boyunca bu hassasiyetin gerçekleştirilmesi pratikte pek mümkün olmaz; çünkü, ortam sıcaklığının değişimi bile saatin doğruluğunu etkiler (4). Bu nedenle J. Meyer bu saati seri olarak imal edip piyasaya sürmemiştir. Bu amaçla, daha basit bir saat olan “Hamidiye Saati”ni tasarlamış, üretmiş ve piyasaya sunmuştur. Bu saatin özellikleri ve çalışma prensibi, fotoğrafı altında verilmektedir.

W. Meyer, 24 Ocak 1981 tarihinde Beyoğlu 2. Noterliği’nde düzenlediği vasiyetnamesi içeriğinde (5), “dedesinden miras yoluyla intikal etmiş olan iki ferman, nişanlar, (söz konusu) saat makinası ve (niteliklerini açıkladığı) oturtma saat”in, öldüğünde, ikinci eşi Bayan Ingetraut (Hunger) Meyer’e teslim edilmesini vasiyet etmiştir (6). Ancak, halen Almanya’nın Detmold kentinde ikamet eden Bayan Meyer, Mayıs 2005’te İstanbul’a gelişinde, söz konusu cep saatinin kendisinde bulunmadığını, W. Meyer’in ilk eşinden doğan ve Kanada’ya yerleşmiş bulunan kızlarından birinde olabileceğini ifade etmiştir.
Böyle bir saatin mevcudiyetinin ilk kez bu yazıyla gün ışığına çıkarıldığını sanıyoruz. Belli olmaz, belki bir gün saatin kendisine de ulaşır, dahası onu Dolmabahçe Sarayı Saat Müzesi’nde sergileme olanağına bile kavuşuruz..

Notlar

1. Millî Saraylar Hazine-i Hassa Arşivi,
Evrak II/1501.
2. Ezanî saatte, her gün, akşam tam 1200’dedir. Örneğin, 1 Ocak’ta öğle, 714’te, 31 Ocak’ta 643’te olmaktadır. Demek ki bugün kullandığımız uluslararası saatle akşam 1 Ocak’ta 1200 - 714 = 446 PM’de, 31 Ocak’ta 1200 - 643 = 517 PM’de olmakta; dolayısıyle gündüzler ay boyunca toplam 517 - 446 = 31 dakika uzamaktadır. Yani, ocak ayı boyunca otomatik ayar için, saatin her gün 1 dakika geri kalması yeterlidir.
3. Kam, genellikle üzerine hareketli bir parçanın dayandığı dairesel olmayan bir diskten meydana gelir ve dönerek bu hareketli parçaya bir doğrusal hareket verir. Kamın profili, bu parçayla meydana getirilecek hareketle belirlenir.
4. Az da olsa, sıcaklık düşünce saat ileri gider, yükselince geri kalır.
5. Vasiyet, 24.1.1981 günü elyazısıyla Almanca olarak düzenlenmiş ve Beyoğlu 2. Noterliği’nce 23.11.1981 günü 45914 numarayla Türkçe’ye çevrilmiştir. Almanca Meyer sözcüğü, Mayer olarak telaffuz edilir. Bu nedenle Meyerler’in adı, Türkçe metinlerde kimi zaman
(söylendiği şekilde) Mayer olarak geçmektedir.
6. Oturtma saat halen, Bn. Meyer’in arzusuyla ve müessesenin bir simgesi olarak, emaneten Karaköy’deki dükkânda bulunmaktadır. Büyük, ayaklı, çalışır durumda ve çok değerli bir saattir.
7. Katkıları için değerli dostlar Recep Gürgen, Şule Gürbüz, Nahsen Bayındır, Talip Mert, Cengiz Göncü ve Atilla Bir’e içtenlikle teşekkür ederim.

Kaynaklar

• Acar, Şinasi; “Rub’u Tahtaları”, YAPI dergisi,
S. 232, s.84-94, Mart 2001.
• Acar, Şinasi; “Eski Saatler ve Osmanlı Koyun Saatleri”, YAPI dergisi, S. 248, s.94-102, Temmuz 2002.
• Günergun, Feza ve İhsanoğlu, Ekmeleddin; “Osmanlı Türkiyesi’nde ‘Alaturka Saat’ten ‘Alafranga Saat’e Geçiş”, X. Ulusal Astronomi Kongresi tebliği, İstanbul, 2-6 Eylül 1996.
• Meyer, Wolfgang;
- ”Topkapı Sarayı Müzesindeki Saatlerin Kataloğu”, İstanbul, 1971.
- ”İstanbuldaki Güneş Saatleri”, Sandoz Kültür Yayınları 7, İstanbul, 1985.

Yapı Dergisi, Sayı 287, (10/2005)