Zamanın aracı onun ömrünün amacı

Halime Çelikel

"Mümkün olsa da sarayda bir gün geçirebilsek. O dönemin kıyafetlerini giysek, yemeklerini yesek, müziklerini dinleyip eğlensek." Topkapı Sarayı'na ilk kez gittiğimde böyle düşünmüştüm. Bu fikir beni o kadar heyecanlandırmıştı ki gece rüyama bile girdi. Hayal ettiğim elbiseleri giymiş sarayda arz-ı endam ediyordum ki birden "Yakalayın şunu" diye bir ses duydum. Peşimde bir dolu asker. Ben önde kaftanın eteklerini toplayıp kaçmaya çalışıyorum. Böyle bir kaçmak görülmemiştir. Kan ter içinde uyandığımda bu hayali kurduğuma bin pişman olma kıvamına gelmiştim.

Huzur dolu bir vaha

Saat Müzesi'ne Şule Gürbüz'le röportaj yapmaya giderken Dolmabahçe Sarayı'nın bahçesini boydan boya geçmem gerekti. Rüyamı hatırlayıp nöbet yerlerine giden askerleri İPeşime düşerler mi' kaygısıyla göz ucuyla süzmeden edemedim. Sarayın güzelim manzaralı bahçesini bu gerilimli duygularla (!) adımladım. Şule Gürbüz'ün çalıştığı saat atölyesi tam bir vaha gibiydi. Hayatın koşuşturmasından uzak,
kahve kokan, inceden Bekir Sıtkı Sezgin'in nağmelerinin duyulduğu, dışarıdaki sıcağa inat serin. Masanın üzerine kurulmuş kedinin mırıl mırıl uyuması da huzur manzarasını tamamlıyordu. Tamir edilmeyi bekleyen saatler vardı etrafta. Tıkır tıkır çalışanlar da vakti geldiğinde ahenkle gonkluyordu. Tabii tüm bu ortamı yaratan kadın da dingin. Hani insanlarla eşanlamlı kelimeler olsa Şule Gürbüz'ünki ‘sükûnet' olurdu.

Felsefe yapamadık

Şule Gürbüz, Türkiye'de sanat tarihi, Londra'da felsefe okumuş. Konservatuarda müzik eğitimi alan, viyolonsel ve kilise orgu çalan Şule Gürbüz'ün yayımlanmış 3 kitabı var. Bu konularla dolaylı ilgisi olan soruları bile yanıtlamak istemiyor. "Felsefe okumuş, saatler konusunda uzmanlaşmış biriyle konuşunca zaman kavramı üzerine bir soru sormadan olmaz" diyorum, aldığım cevap "Eğitimim ve yaptığım iş düşünüldüğünde klip çekimine uygun bir görüntü verdiğimin farkındayım ama saat tamir ederken öyle sanatçı elinden çıkma felsefi düşüncelere saplanmıyorum. Sadece işimi iyi yapmaya çalışıyorum" oluyor.

Aklına değil başına gelmiş

Dolmabahçe Sarayı'na araştırmacı olarak giren Şule Gürbüz'ün depolardaki hepsi de çalışmaz durumda olan saatler ilgisini çekmiş. Nedenini kendisi de bilmiyor. "Ben müstakil olmayı, yalnız başıma kalmayı, buna yönelik bir ortam kurmayı seven biriyim. Sarayda bir saat atölyesi kurarak böyle bir ortamı yaratabileceğimi, bir ustanın beni yetiştirebileceğini düşündüm. Bu kadar başka eğitimlerden sonra hayalim saatçi olmaktı diyemem. Benim arzum böyle asude, sükûnet içinde bir işi yapabilmekti. Saatçiliğin kendi içinde çok zarif başka bir işte olmayan bir yapısı var. Bu da beni cezbetti. Saatçilik aklıma değil başıma
gelen bir şeydi" diyor.

Son saraylının öğrencisi

Şule Gürbüz, bu ayarda saatleri tamir etmeyi öğretebilecek kim var diye araştırıp saray saatleri danışmanı Recep Usta'yı bulmuş. Kendisini eğitmesi için Recep Gürgen'i ikna etmesi kolay olmamış. Şule Gürbüz'le röportajımızın sürpriz konuğu Recep Gürgen, Osmanlı'nın son saray saatçisi Wolfgang Meyer'in öğrencisi. Kartında ‘Tamiri imkansız saat yoktur' yazan bir usta. Bugüne dek 30 binin üzerinde saati tamir etmiş. Haftanın bir günü Recep Usta saraya gelmiş, bir gün de Şule Gürbüz onun atölyesine gitmiş. İşi öğrenmek için çok çalışan Şule Gürbüz hocasının gözüne girmek için elini amonyaktan, benzinden çıkarmamış. 1 yıl sonra Dolmabahçe Sarayı'nın içindeki saat atölyesini kurmuşlar. 50 yıldan daha uzun süredir yok olmuş saray saatçiliği geleneğini de böylece yeniden canlandırmışlar. Atölyede Dolmabahçe Sarayı'na ait 193 saatin 169'unu tamir etmişler. 26 Eylül 2003'te sarayın iç hazine binasında bulunan Türkiye'nin ilk ve tek saat müzesini açmışlar. Müzede saatlerin 64 tanesi sergileniyor. Ayrıca Beylerbeyi Sarayı, Yıldız Şale, Ihlamur Kasrı, Aynalıkavak Kasrı, Küçüksu Kasrı, Florya Atatürk Köşkü gibi diğer köşk ve kasırlara camilere ve azınlık okullarına ait saatleri de onarmışlar. Recep Gürgen'e ait atölyede de müzayedelere çıkan, kişilerin özel koleksiyonlarında yer alan binlerce saati tamir etmişler.

Saat kulesinden düşmüş

Yetişme süresince birçok bilmediği alet edevatla, kimyasalla, saat kuleleriyle uğraşırken Şule Gürbüz'ün başına çeşitli kazalar da gelmiş. Örneğin saat kulesinden düşerek omzunu kırmış ama "Bunun yaptığım işle tek bağlantısı düştüğüm yerin tesadüfen bir saat kulesi olması. Düşmemin nedeni sakarlığım" diyor. Şule Gürbüz mesleğe çıraklıktan değil kalfalıktan başlamış. Recep Usta'nın atölyesinde işi öğrenirken de normal bir tamircinin hayatında görmeyeceği çok kıymetli saatlerle çalışmış. "Kötü, değersiz, mekanik yönden kıymeti olmayan bir saatle zaman kaybetmedim. Piyasa tipi saatleri hiç elime almadım. O yüzden kısa zamanda bir zevk, üslup, iyinin kıymetine dair fikir sahibi oldum" diyor. Türkiye'deki hatta dünyadaki tek kadın mekanik saat tamircisi Şule Gürbüz saray saatlerini tamir edecek ehil ellere işte böyle sahip olmuş.

Yüzlerce yıllık tik taklar

"19. yüzyıl sonu Osmanlı'nın zayıf bir dönemi olduğu için saraya çok fazla hediye gelmiyormuş. Dolmabahçe Sarayı'ndaki objelerin çoğu kataloglardan seçilerek satın alınmış. O dönemde zengin olan herkesin sahip olabileceği türden saatler var sarayda. En eskisi 1500'lerde yapılmış bir İtalyan Rönesans saati" diyerek Dolmabahçe'deki saat koleksiyonu ile ilgili bilgi veriyor Şule Gürbüz.

En değerliler Topkapı'da

Oysa Topkapı Sarayı'ndakiler dünyanın en değerli saat koleksiyonlarından biriymiş. "Fatih döneminden başlayan bu koleksiyon, mekanik saatin tarihçesi gibi de algılanabilir. Politik ve tarihi değer kazanmış saatler var" diyen Recep Gürgen, 70'li yıllarda ustası Wolfgang Meyer'le birlikte Topkapı Sarayı'ndaki saatlerin restorasyonunu yapıp bir sergi oluşturmuş. Şimdi orası kapalı tutuluyormuş. "Topkapı Sarayı Kültür Bakanlığı'na, Dolmabahçe Meclis'e bağlı. Bizim Topkapı'daki saatler için bir çalışmamız yok. Bir mekanikçi olarak ülkemizdeki kıymetli saatlerin kötü durumda olmasını elbette istemeyiz. Tamir edebilecek durumda olup da el atmamak kötü. Onun da sırası gelirse yaparız" diyor Şule Gürbüz. Topkapı Sarayı'ndaki saatlerle ilgili projelerinden henüz sonuçlanmadığı için daha fazla bahsetmiyorlar.

Başka türlü bir maya

Dolmabahçe Sarayı'ndaki saatler arasında Şule Gürbüz'ün en değer verdikleri Mevlevi ustaların eserleri. "Bir mekanik saatçilik geleneği yokken, öncülü ve ardılı olmadan doğmuş, kendi paralarıyla olağanüstü işler yapmış az sayıda usta var. Onlar mayaları başka türlü kabaran nadide insanlar. Hayatları boyunca bir ya da en çok iki saat yapmışlar. Dünyanın hayranlık duyacağı eserler ortaya koymuşlar. Onların çalışmaları gelmiş geçmiş en büyük saatçilerden sayılan Fransız Abraham Louis Breguet'nin yaptıklarından daha kıymetli. Çünkü Breguet'nin saatleri yaptığı dönemin öncesinde 200-300 yıllık bir gelenek vardı. Bu müstesna insanların yaptıklarını sergileyebilmek de başlı başına bir iş diye düşünüyorum" diyor.

Torna başında bir kadın

Eşi benzeri olmayan saatler üzerinde çalışan iki üstada zorlu tamir sürecini soruyorum. "Önce eksik parçaları belirliyoruz. İsviçre'den bir saat tornası getirttik. İhtiyacımız olan parçaları teker teker kendimiz üretiyoruz. Saat çok fonksiyonlu bir şey. Takvimi, çalar tertibatı, müzik aksamı hepsi çalışır hale getirilmeli. Tamiratı, saati yapan ustanın düşüncelerine, arzusuna uygun şekilde tamamlamak gerekir" diye yanıtlıyorlar.

Ömrü ustanın elinde

"Saat Allah'ın verdiği ömürle yaşamıyor. Onun dünya döndükçe sürecek bir ömrü var ve bu, ustaların elinde. Tamir etmek için 1 yıla yakın zaman harcadığımız saatler oldu. Bunlar yaşlı mekanik objeler. Yaşlı bir insan gibi her an eliniz üzerinde olmalı. Tamir edilince onun artık bir daha ah uh etmeden bir ömür süreceğini düşünemeyiz. Periyodik olarak bakımlarını yapmak gerekiyor" diyor Şule Gürbüz.

Kötü de, iyi de sonsuz

Evinde 70 civarında saati olan Şule Gürbüz "İnsan tamir edebileceğini bildiği ne güzellikte, ne kıymette olduğunu anlayabildiği bir saati gördüğünde almadan edemiyor. İlk zamanlarda daha çok saat alıyordum. Şimdi güzel şeyler bulmakta da güçlük çekiyorum. O yüzden son zamanlarda fazla bir şey almıyorum" diyor. Peki sizden sonra bu eserlere hak ettikleri değeri verecek, sahip çıkacak insanlar gelecek mi? Diye soruyorum. "Kötünün arkası kesilmiyorsa iyinin de kesilmeyecektir. Az sayıda da olsa bu işle ilgilenecekler çıkacaktır" diyorlar.

Kaynak: Posta Pazar Postası, 17.06.2007, s.6, Fotoğraf: Muzaffer Kantarcıoğlu (c)

Sarayın saat ustası

Milli Saraylar’da araştırma görevlisi olarak çalışan sanat tarihçisi Şule Gürbüz, Türkiye’nin ilk kadın saat tamircisi oldu. Beş yıldır saat ustası Recep Gürgen’in yanında çalışan Gürbüz, ustasından bu yıl icazet aldı

MEHMET KENAN KAYA

Şule Gürbüz, Milli Saraylar Daire Başkanlığı’nın "saat bölümü"nden sorumlu genç bir sanat tarihçisi. Ama bana kalırsa bu tanım onu pek anlatmıyor. Çünkü duyduğu ilgiden dolayı beş yıldır saatlerle uğraşan Gürbüz aynı zamanda bir saat ustası da. Yani onun hikayesi, okumuş yazmış bir kadının portresinin yanı sıra; torna, tesviye kullanan, elini kezzaplara sokan, saat kulesinden düşüp omzunu kıran bir saat tamircisinin portresini de içeriyor. Üstelik Türkiye’nin tek kadın saat tamircisinin.
Aslında itiraf etmeliyim: Bu benim için zor bir röportaj oldu. Çünkü sanat tarihi eğitiminin ardından konservatuvarda müzik eğitimi alan, viyolonsel ve kilise orgu çalan; Londra’da felsefe okuyan Gürbüz, bütün bu özelliklerinden röportaj boyunca hiç söz etmedi. Ben sorunca da "Saat üzerine yapılan bir röportajda kendimi anlatmak, birçok kişinin yaptığı gibi eteğimde ne varsa dökmek bana yakışıksız geliyor" dedi. Fotoğraf çektirirken kendini objektiften öylesine gizledi ve bunu öylesine bir nezaketle yaptı ki, İran Şahı Rıza Pehlevi’nin fotoğrafını çekebilmek için Şah’a "Şişşşt" demeyi göze alan Garbis Abi bile Gürbüz’ün nezaketini pek zorlamadı. (Ama nasılsa ikna da etti.)
Sonunda Gürbüz’le Türkiye’nin son mekanik saat ustalarından Recep Gürgen’in yetiştirdiği bir saat ustası olarak "saatler üzerine" ama belki de daha çok "Bir işi iyi yapabilmek için emek vermek gerektiği" üzerine konuştuk. Üstelik "Ben şuyum, buyum" demeyen bir profesyonelle. Bu da bir gazeteci için az nimet olmasa gerek sanırım.

5 yıldır Milli Saraylar’daki saatlerden sorumlusunuz. Siz mi istediniz bu bölümü?
Ben Milli Saraylar’a sanat tarihçisi olarak girdim. Başladığımda bana çalışabileceğim bölümleri sıraladılar ve hangisini istediğimi sordular. Ben de saat bölümünü seçtim. Ötekilerin yanında daha cazip geldi. Aslında benim işim başta bir araştırmacı olarak saatlerin envanterini falan çıkarmaktı ama onlara yakından bakınca mekanizmalarını çok merak ettim. Bu yüzden bir dönem saraydaki saatleri de tamir etmiş olan Recep Usta’yı yalvar yakar ikna ederek onun çırağı olmak istedim. Ama bu, öyle böyle bir istemek değil. İşten bile ayrılacaktım ikna edemeseydim. Neyse ki sonunda kabul etti.

Bir sanat tarihçisi olarak siz de o bildigimiz geleneksel metotlarla, çırak olarak mı başladınız saatçiliğe?
Öyle ama benimki normal bir çıraklık olmadı. Geleneksel çıraklıkta çırak bir ustanın yanına verilir. 5-10 yılı dükkan süpürmekle, Karaköy’e gidip parça almakla falan geçer. Çünkü geçirdikleri o evreler, aslında onlara saate el sürdürtmeden tahammüllerini ölçmek içindir. "Ben böyle bir evreden geçmedim" dedim ama ustam yokken hiçbir saate el sürmezdim ben de. Onlara bir zarar vermekten çekinirdim.

Bol diplomalı tamirci
Recep Usta’ya "bol diplomalı" bir kadın çırak adayı olarak gittiğinizde şaşırdı mı?
Aslında ben çok "kadın kadın" biri değilim. Hani tırnaklarım manikürlü, ojeli olur. Öyle olmadığım için kadın gibi görmemiştir belki.

Saatçilik sadece masa başında yapılan bir iş değil. Birçok makina kullandığınız için fiziksel güç de gerektiyor. Türkiye’de sizden başka kadın saat ustası var mı?
Türkiye’de ve dünyada benim bildiğim yok. Zaten kadınlar genel olarak bir şeyi yapan olmaktan çok "yapanınki" olmayı tercih ediyorlar. Saatçi değil de saat satan birinin karısı olmayı istiyorlar mesela. Sonunda saatçilik de fiziksel olarak yorucu; tornalarla, taş motorlarıyla, kimyasal malzemelerle yapılan zahmetli bir iş. Dış kasalarını da tamir ettiğimiz düşünülürse ahşap onarımından bağa tamirine kadar birçok şey giriyor işin içine.

İyi bir usta olmak için çok çaba harcadığınız anlaşılıyor. Oysa zanaatkar olmak önemsenen bir şey değil Türkiye’de...
Evet ama bize has bir şey bu. Bu tarz şeyleri küçümsüyorlar. Tamirci olmak kötü bir şey onlar için. O nedenle okumuş yazmış kişiler bu işlere yönelmiyor. Oysa sadece çekirdekten yetişenler de her şeye cevap veremiyor.

"Bugüne kadar 147 saray saati tamir ettim"
Milli Saraylar’da kaç saat var?
193’ü Dolmabahçe’de, 287 saat var.

Kaçı çalışıyor bu saatlerin?
Ben başladığımda hiçbiri çalışmıyordu. Bugüne kadar 147’sini tamir ettim. Ama saatler yaşlı insanlara benziyor; sürekli elin üzerinde olacak. Sabah evde iyi bırakıyorsun, akşam bakıyorsun ıh-tıs bir şey olmuş. Ben "Hepsini tamir ettim" deyip buradan gidemem yani. Çünkü bir hafta sonra ne olacağını tahmin ediyorum.

Yalnızca mekanik saatler üzerine mi çalışıyorsunuz?
Evet, hatta sadece 17’nci,18’inci ve 19’uncu yüzyıl saatleri üzerine çalışıyorum. Saraydaki en yeni saat 19’uncu yüzyıl işi. Zaten ben de saray saatçisiyim.

Şimdiki saatleri nasıl buluyorsunuz?
Elektronik hiçbir şey beni ilgilendirmiyor. Bilgisayar kullanmayı bile bilmiyorum. Hiç ilgimi çekmiyor böyle aletler. Dokunasım gelmiyor. (Kayıt cihazını göstererek) Şunun şu siyah rengi bile çok itici. Bir tek arabaları seviyorum, onlar da mekanik zaten.

Saray size yetiyor mu, gözünüzü diktiğiniz başka koleksiyonlar da var mı?
Gözüm hep saatlerde zaten. İnsanların koluna bile bakıyorum. Utanıyorum, başımı geri çeviriyorum ama elimde değil. Bu zaman zarfında kendim de bir koleksiyon sahibi oldum. Müzayedelerden hoşuma giden 35 kadar saat aldım. İnsan bir şeyin içine girince bakıp geçemiyor. Almak arzusu da duyuyorsunuz. Bir de hiçbir saati kimseye layık göremiyorum. "Şunu da kim alacakmış" diyorum. Ona birisi sahip olursa ona karşı kin duyuyorum.

Saat tamir etmeden de mutlu olabileceğinizi düşünüyor musunuz?
Ustanın bana karşı sorumluluk duyduğu gibi ben de ustaya bir sorumluluk duyuyorum. Bana 5 yılını verdi. Hani bazı müzisyenlerin "Müzik olmazsa sağırım, kötürümüm" jargonuna girmem ama "tamir edilemez" diye bırakılmış saatleri gördüğüm zaman kendime de bir anlam yükleyebiliyorum. İnsanın hayatının başka şeyler için de önemli olması güzel bir şey.


"Saat Kulesi’nden düştüm, omzum kırıldı"
Beş yıldır saat tamiri yapan Şule Gürbüz zorlu çıraklık günlerini "Çıraklığımda ustamın gözüne girmek için elimi amonyaktan, benzinden çıkarmadım, kezzaplara batırdım. Saat Kulesi’nden düştüm, omzum kırıldı. Başıma gelmeyen kalmadı. Bir de her şeyi okuyarak öğrenmeye alışkın olduğum için bir şeyi yaparak öğrenmeye hemen adapte olamadım. Her şey elimin altından kaçıyor duygusuyla bir yandan elimde defter kalem, bir yandan görmeye çalışarak hep uğraştım" diye anlatıyor.

Kaynak: Milliyet Pazar, 26.05.2002, s.5 Fotoğraf: Garbis Özatay (c)